Filosoferen over digitalisering

Rogier van der Wal is classicus en filosoof en werkt als Lector Ethiek en Landbouw bij Aeres Hogeschool en Lector Ethisch werken bij Fontys. Rens van der Vorst is docent en onderzoeker bij datzelfde Fontys, maar vooral technofilosoof.

Rens van der Vorst vindt dat het nogal meevalt, met de ethische implicaties van technologie in het onderwijs. “Simpelweg omdat technologie niet zo’n grote rol speelt.” De meest fantastische technologie van de wereld valt in het niet bij één slechte docent, stelt hij. “Tijdens de coronapandemie was dat anders, toen werd het onderwijsdomein overgenomen door Amerikaanse bedrijven en gefaciliteerd met kantoorautomatiseringssoftware. Dat holde de hele onderwijservaring uit, het was een ellendig gebeuren.”

Hybride onderwijs. Goed idee?

De koude klap, zo noemt Rogier van der Wal de pandemie en het afstandsonderwijs dat daarmee gepaard ging. Studenten voelden zich eenzaam, docenten raakten uitgeput doordat ze urenlang tegen het scherm van hun laptop praatten. “Maar docenten bleken het toch best aardig te kunnen. En nu merken we: sommige studenten willen niet terug naar onderwijs op locatie, onder meer doordat ze het gemak van thuisonderwijs ervaren hebben.” Veel opleidingen bieden hun onderwijs nu (deels) hybride aan. Goed idee? “Als dat de standaard wordt, dan gooi je een heleboel weg dat vrij fundamenteel is. Non-verbaal vang je minder op; je kunt je studenten niet allemaal tegelijk bekijken. Zoiets als ‘de stemming in een klas’ laat zich digitaal niet makkelijk vangen.” En daar raakt het voor Van der Wal het ethische perspectief dat je op technologie moet hebben. “Een klas is een soort ‘living lab’, waar van een docent bepaalde dingen worden verwacht. Niet alleen in de kennisoverdracht; hij heeft ook een voorbeeldrol. Onderwijsfilosoof Gert Biesta reflecteerde op de vraag ‘wat maakt iemand een goede leraar’. Hij hanteert daar een virtuositeitsbegrip voor: is een docent in staat om in een onderwijssituatie de dingen te doen waar die situatie om vraagt? Dat heeft alles te maken met het met elkaar in een lokaal iets ervaren. Ik denk dat je als docent echt een stap terugzet op het moment dat je studenten daar niet allemaal zijn.”

Ethische bezwaren aan het gebruik van Whatsapp

Ander uitvloeisel van digitalisering: de communicatie met studenten in Whatsapp-groepen –op veel mbo- en hbo-instellingen de mores. Welke ethische aspecten kleven daaraan? Van der Vorst: “Ikzelf gebruik geen Whatsapp, omdat het me afleidt. Als je wel Whatsapp gebruikt in je onderwijs, dan vraag je studenten dus om daar ook gebruik van te maken. Terwijl Whatsapp onderdeel is van Meta – een bedrijf waar best wat op aan te merken valt, vooral waar het om privacy gaat. Dat is nogal wat. Aan de andere kant: vind maar eens een student die om principiële redenen geen Whatsapp heeft! Heb je die wel dan kun je daar aparte afspraken mee maken. Uiteindelijk kleven er dus maar weinig ethische bezwaren aan het gebruik van Whatsapp binnen de opleiding.” Lastig is dat de grens tussen werk en privé kan vervagen. “Vaak hebben docenten één telefoon voor privé en werk, en als je dan op vrijdagavond op de bank zit, dan komen daar je studenten op binnen. Dat vraagt om goede afspraken, dat je pas maandag reageert bijvoorbeeld. Datzelfde geldt als je je mail of MS Teams op je telefoon hebt. Als je daar niet mee kunt omgaan, omdat je zo’n studentenbericht meteen wilt beantwoorden, dan moet je die apps er niet op zetten.” Rogier van der Wal wijst daarnaast op het risico op grensoverschrijdend gedrag tussen student en docent door het contact via persoonlijke devices. En los daarvan: mag het verwacht worden dat je zo veel in contact staat met je studenten? Van der Wal: “Veel docenten zijn heel loyaal en stellen zich ruimhartig op, maar je kunt niet 24/7 aan staan. Veel bedrijven blokkeren om deze reden al de bedrijfsmail buiten kantoortijden.” Goed idee? “We zijn gehecht aan ons grijze gebied tussen alles vrij laten en alles reguleren. Daar is wat voor te zeggen; onderwijsmensen zijn gesteld op hun professionele autonomie.”

Complexe mensen

Aanjager en gevolg van de digitalisering: enorme hoeveelheden gegevens. NAW-gegevens, cijfers, studievoortgang. Met veel data kun je niks, vindt Van der Vorst. “Meestal verzamel je dingen die je kunt meten en dat zijn niet de meest waardevolle dingen. Ik kan bijvoorbeeld aan data zien dat sommige studenten niet naar school komen, maar ik zie niet waaróm niet. Waren ze wel van plan om te komen? Wat maakte dat het niet lukte? Of wilden ze sowieso niet komen? Het is naïef om te denken dat je met data op persoonlijk niveau dingen kunt oplossen, want daar zijn mensen veel te complex voor. Ik denk dat je wel heel goed grote patronen kunt opsporen met data.”

Data voor de student zelf

Verzamel geen data over de studenten maar voor de studenten, adviseert hij. “Data kunnen hen bewustmaken van hun gedrag. Hiermee worden al experimenten gedaan. Bijvoorbeeld: als onderwijsinstelling vertel ik jou hoe vaak jij naar school gaat ten opzichte van je rooster of je peers. Ik vertel jou hoe vaak je op je telefoon zat terwijl je op school zat, hoe vaak je inlogt en naar lesmateriaal kijkt. Maar ik vertel het alleen aan jou: die data zie ik niet, ik verzamel ze en deel ze met jou via een dashboard. Dán kunnen data je als student helpen om na te denken over je gedrag.” Dit vindt Van der Vorst meer beloftevol dan bijvoorbeeld apps die studenten ondersteunen bij hun welzijn. “Studenten ervaren veel stress, dus wij geven ze een mindfulness-app. Daarmee zeg je eigenlijk: die stress is jouw probleem – in plaats van dat je als onderwijsinstelling naar de oorzaken van de stress kijkt, om die aan te pakken. Je moet het echte probleem durven op te lossen.”

Jezelf bevragen

Van der Vorst concludeert: “Je hebt als docent een beeld nodig van wat je verwacht van onderwijs en jezelf op menselijk en persoonlijk vlak. Vervolgens moet je steeds goed nadenken: hoe ondersteunt de technologie mijn doelen? Je moet ook durven kiezen voor geen technologie. Technologie is niet neutraal, dus moet je nadenken over wat je wilt.” Van der Wal: “Ik denk dat je nuchter kunt constateren dat een deel van de bewustwording nog groeiende is. Hoe je met technologie omgaat hangt natuurlijk ook van je eigen normen- en waardenstelsel af. Er komen dagelijks apps bij en onze sensitiviteit voor wat dat in detail betekent is nog in ontwikkeling. Zonder dat je daaruit hoeft af te leiden dat er dagelijks grote ongelukken gebeuren.”