Hybride onderwijs, online leeromgevingen en steeds meer o zo handige data. De technologie is binnen: in het onderwijs, de onderwijsgebouwen, in de app-groepen met studenten en letterlijk in onze hoofden, via soms spectaculaire virtual reality-toepassingen en neuromonitoring. Maar hoe gaan we om met de ethische vragen die – in het kielzog van al die ICT – ook het onderwijs binnenkomen?
Met welke ethische vraagstukken zou het onderwijs zich moeten bezighouden? “De machtsconcentratie van grote techbedrijven”, noemt Kennisnet-adviseur Erwin Bomas als eerste. “Naast grote bedrijven als Microsoft en Google, groeien ook de machtsblokken van meer traditionele partijen die zich in Nederland in het onderwijs/ICT-veld begeven. Denk aan de overname door Sanoma van partijen als Iddink en daarmee Magister. Als alles onder één vlag werkt, maakt dat het voor scholen moeilijker om te onderhandelen over sommige zaken. Data vormen voor veel partijen een verdienmodel, terwijl je wilt dat onderwijs vrij is van politieke of commerciële invloeden. Uit een recent DPIA (Data Protection Impact Assessment) bij Google bleek dat niet uit te sluiten is dat verzamelde metadata voor commerciële doelen ingezet worden.”
Of het nou Google is of Sanoma: wat moet je als onderwijsinstelling tegen zulke reuzen beginnen? Allereerst kun je als school zorgen dat je scherp hebt welke waarden je belangrijk vindt en wat dit betekent voor de keuzes die je maakt als het gaat om digitalisering, adviseert Bomas. Het Ethiekkompas van Kennisnet helpt bij het voeren van dat soort gesprekken en het Toolwiel, een initiatief van Kennisnet en MBO Digitaal, kan helpen bij het kiezen van geschikte tools voor in de klas.
Verder kunnen instellingen gezamenlijk als sector een vuist maken om gedeelde waarden te beschermen en bevorderen, stelt Bomas. “Denk aan waarden als menselijkheid, autonomie, rechtvaardigheid, betekenisvol contact en privacy. Kennisnet en SURF hebben hiervoor de WaardenWijzer uitgebracht: een instrument dat helpt een dialoog te voeren over digitalisering in het onderwijs. De nieuwe Kennisnet-publicatie ‘Zet menselijkheid voorop bij digitalisering in het onderwijs’ gaat over de rol van digitalisering bij de ontwikkeling van menselijkheid: wanneer leidt het tot verschraling en hoe kan het menselijkheid juist versterken?”
Tegelijkertijd: vrijwel iedereen deelt al heel veel data, door Instagram te gebruiken bijvoorbeeld. Daar sta je dan, als docent met je waardegedreven keuzes. “Daar worstelen we bij Kennisnet ook mee”, vertelt Bomas. “Neem YouTube, dat algoritmes gebruikt die mensen in een bubbel trekken. Dat wil je niet, maar YouTube is hét videoplatform. Toch werken de publieke omroepen aan een alternatief, PublicSpaces. Daar is Kennisnet ook bij betrokken.” De krachten bundelen dus, om gebruikers een omgeving te bieden waarvan de aandeelhouders niet op hun data, politieke stem of portemonnee uit zijn.
Nog een ontwikkeling met ethische implicaties: technologie die steeds dichter op de mens kruipt. Bomas: “In China gebruiken ze al neuromonitoring, zoals een haarband die registreert of leerlingen wel geconcentreerd zijn. Ik vind dat echt te ver gaan.” Toch bieden bijvoorbeeld virtual en augmented reality ook mooie kansen, zeker voor het beroepsonderwijs. Bomas: “Neem virtual reality-brillen die je echt onderdompelen in een virtuele omgeving. Maar: ook daar wordt er van alles gemeten: hoe je je beweegt, welke gebaren je maakt. Dat maakt je kwetsbaar voor beïnvloeding in deze ‘metaverse’-wereld; uit de psychologie weten we dat we mensen die dezelfde gebaren maken als wij, sympathieker vinden. Het is dus mogelijk een politicus zich zo te laten bewegen dat hij sympathieker oogt voor jou.” Griezelig! Is dit nu al aan de hand? Bomas: “Hier wordt voor gewaarschuwd. De vraag is vooral: wie heeft hier de controle? En hoort dit thuis in het publieke onderwijsdomein?”
Ook hier ziet Erwin Bomas mooie alternatieven ontstaan. “Docenten maken – open source – fantastische virtual reality. Ik zag materiaal voor de opleiding voor stewardessen, waarin brand in een vliegtuig gesimuleerd werd. Een andere docent bouwde een apotheek na, waar studenten kunnen oefenen op virtuele lastige klanten. Dat is toch mooi?”
Naast al deze ontwikkelingen moeten we ons ethisch leren verhouden tot de techniek die er al is. Bomas: “We hebben nu allemaal handige smartboards en dashboards, maar moeten er bewust mee omgaan om te voorkomen dat we naar een scherm kijken in plaats van naar de student. En scholen kunnen via de WiFi de absentie volgen: makkelijk, maar moet je dat doen – ook met het oog op dataminimalisatie? Daar moeten we over nadenken.”
Zit het belang van zaken als dataminimalisatie bij docenten en andere medewerkers van onderwijsinstellingen goed tussen de oren? Nog niet, is de ervaring van Kees Koppenol. Inmiddels is hij gepensioneerd, maar als docent, functionaris gegevensbescherming en hoofd juridische zaken bij de Hogeschool van Amsterdam zag hij veel digitale innovaties hun entree doen in het onderwijs. “Wij konden aan de hand van de mobiele telefoons van de studenten zien waar ze waren, in het gebouw. Handig, dan zie je zo de bezettingsgraad van een zaal of gebouw! Maar is het ook nodig? Ja, als er snel een EHBO’er ter plekke moet komen. Maar dit soort data hoeven niet altijd voor iedereen beschikbaar te zijn. Mensen gebruiken technologie vaak argeloos, met de beste bedoelingen, zonder dat ze zich realiseren dat ze met persoonsgegevens in de weer zijn.”
Niet iedereen is zich dus bewust van de ethische en juridische kanten van het opslaan en delen van data. Koppenol: “En niet alles wat handig is, mag. Zo zijn er apps waarmee een docent kan controleren of een student bepaalde verplichte literatuur ook heeft bekeken. Die kunnen nuttig zijn om te checken of die literatuur bij de studenten ‘aanslaat’ en hen helpt. De vraag is echter of dit doel proportioneel is en in verhouding staat tot de inbreuk in de privacy van de student. Mij lijkt van niet, zeker niet als de door de docent verkregen informatie invloed heeft op de beoordeling van een tentamen. Dat zou naar mijn mening een te grote inbreuk zijn op de persoonlijke levenssfeer van de student.”
Hoe de vork juridisch precies in de steel zit, legt Koppenol uit in Bescherming persoonsgegevens in wet en praktijk (2020), zijn boek voor bachelorstudenten over het gegevensbeschermingsrecht. “De gegevensverwerking moet proportioneel zijn”, zo vat hij het belangrijkste criterium samen. “Onderwijsinstellingen zijn in allerlei gegevens geïnteresseerd, want daar maken ze beleid op. Bijvoorbeeld de achtergrond van een student, of dat een student een beperking heeft. Maar misschien wil die student wel helemaal niet op die manier geregistreerd staan! Soms is iets juridisch toegestaan, maar schuurt het op ethisch vlak.”
Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Interdum urna, ornare et enim vulputate nibh euismod nisl. Tempus mus risus velit ullamcorper. Nulla ac aliquet nisi imperdiet sed vestibulum dolor mi. Fringilla ullamcorper lacinia arcu molestie vestibulum aliquet adipiscing arcu risus.
Nulla ac aliquet nisi imperdiet sed vestibulum dolor mi. Fringilla ullamcorper lacinia arcu molestie vestibulum aliquet velit ullamcorper pretium.
Ben je docent in het hoger onderwijs en wil je niets missen? We informeren en inspireren je graag met onze e-mailnieuwsbrieven. Laat ons weten waarover je op de hoogte gehouden wilt worden!
Ben je docent in het middelbaar beroepsonderwijs en wil je niets missen? We informeren en inspireren je graag met onze e-mailnieuwsbrieven. Laat ons weten waarover je op de hoogte gehouden wilt worden!
Ben je docent in het hoger onderwijs en wil je niets missen? We informeren en inspireren je graag met onze e-mailnieuwsbrieven. Laat ons weten waarover je op de hoogte gehouden wilt worden!
Ben je docent in het middelbaar beroepsonderwijs en wil je niets missen? We informeren en inspireren je graag met onze e-mailnieuwsbrieven. Laat ons weten waarover je op de hoogte gehouden wilt worden!
